SPOSOBY POROZUMIEWANIA SIĘ OSÓB Z USZKODZONYM SŁUCHEM

Ludzie porozumiewają się ze sobą kodem, który nazywamy językiem. Najwygodniejszym i najsprawniejszym środkiem komunikacji jest język naturalny. Dla osób słyszących jest to język ojczysty w postaci mowy dźwiękowej. Dla osób niesłyszących od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa ten sposób komunikacji interpersonalnej jest niedostępny. Dla wielu osób z uszkodzonym słuchem najskuteczniejszym środkiem porozumiewania się stał się język migowy, w którym nośnikiem informacji jest gest i ruch.
B. Szczepankowski szeroko omawia klasyczny język migowy zwany także naturalnym językiem migowym - to język, na który składa się kilka tysięcy pojęciowych znaków migowych, gramatyka o charakterze pozycyjnym oraz organizacja przestrzenna wypowiedzi – zespół środków uzupełniających znaki migowe, tj. mimika i pantomimika, gest wtrącone niebędące znakami migowymi oraz zachowania kinetyczne. W Polsce język migowy jest podstawowym językiem dla 40-50 tysięcy osób.
Mowa migowa jest mową obrazową, za pomocą umownych znaków. Posługując się mową migową dziecko łatwo określa sytuacje konkretne, ale trudniej wyraża zależności funkcjonalne, gdyż mowa migowa nie zawiera form gramatycznych. Mowa migowa, mowa znaków, gestów i mimiki, jest w treści uboższa, gdyż przy jej pomocy treści abstrakcyjne dają się wyrazić tylko w ograniczonej mierze. Dziecko, które posługuje się przede wszystkim mową migową, ma trudności z uogólnianiem i myśleniem abstrakcyjnym. Dlatego też w nauczaniu dzieci głuchych wyraźnie preferowana jest mowa ustna, głosowa.



Od kilkudziesięciu lat na świecie wykorzystuje się znaki migowe do uzupełnienia mowy dźwiękowej lub artykułowanej. Powstała w ten sposób odmiana ojczystego języka fonicznego nazywana językiem miganym. Znaki migowe używane są w szyku gramatycznym języka ojczystego dodając fakultatywnie lub obowiązkowo końcówki fleksyjne za pomocą alfabetu palcowego. Język migany stosuje się zawsze razem z językiem mówionym (połączenie to tworzy tzw. system językowo-migowy).

Między rozwojem sprawności w odczytywaniu mowy z ust i rozwojem mowy ustnej, a postępami w nauce istnieje wyraźna korelacja. Rozwój mowy ustnej ma zasadniczy wpływ na rozwój intelektualny dziecka, więc działania rewalidacyjne w stosunku do dziecka głuchego idą przede wszystkim w kierunku rozwoju i kształtowania mowy ustnej. W tym celu należy dziecko otoczyć specyficzną opieką pedagogiczną jak najwcześniej, gdy już stwierdzono wadę słuchu i w miarę możliwości jej przyczynę. U dzieci z głuchotą dziedziczną, wrodzoną lub okołoporodową opieka ta powinna być zapewniona w okresie przedszkolnym tj. około drugiego roku życia. Im młodsze dziecko, tym większe szanse ukształtowania kompensacyjnych mechanizmów recepcyjnych w zakresie odbioru wrażeń komunikatywnych, a także ukształtowanie gotowości do posługiwania się mową ustną i formami językowymi.

Rozwój mowy wspierany jest przez inne formy porozumiewania wzrokowego, a mianowicie mową pisaną i palcową. Mowa pisana często wyprzedza mowę dźwięczną (szczególnie w przypadku zaniedbań w zakresie rozwoju mowy ustnej), a z reguły stosowana jest jako forma porozumiewania się towarzysząca i wspierająca kształtowanie mowy dźwiękowej. Dla dalszego rozwoju dziecka opanowanie sztuki czytania, rozumienie tekstów drukowanych i sprawne posługiwanie się pismem ma ogromne znaczenie. Symbole optyczne, ujmowanie wzrokowe układów gramatycznych, fleksyjnych i składniowych, wpływają także na doskonalenie języka ustnego. Mowa palcowa również może być wykorzystywana jako środek pomocniczy w kształtowaniu mowy ustnej. Mowa palcowa (tzw. daktylografia od δάχτυλο - palec) w odróżnieniu od mowy migowej, umożliwia stosowanie form gramatycznych. Mowa palcowa w niektórych szkołach jest wykorzystywana metodycznie jako środek porozumiewania się we wstępnym okresie nauki, gdy jeszcze występują duże trudności w porozumiewaniu się mową ustną. Mowę palcową opanowuje dziecko głuche z reguły łatwiej i szybciej.

„Alfabet palcowy, funkcjonując jako element języka migowego, ma do spełnienia określone funkcje. Jest on wykorzystywany:

· do przekazywania niektórych nazw własnych ( dla których nie istnieje znak migowy lub jest nieznany mówiącemu),
· do przekazywania akronimów, skrótów wyrazowych itp. (np. PKP, PKO, PZG, wg, itp.)
· do przekazywania części wyrazów (przedrostków i przyrostków, np. poszukać),
· jako integralny element znaku ideograficznego (przykładowo w polskim języku migowym daktylograficzne „U” w znaku umowa czy daktylograficzne „Z” w znaku zrobić),
· kiedy spotykają się dwa identyczne znaki ideograficzne w różnych znaczeniach (np. uchwalać uchwałę – jeden z nich przekazuje się daktylograficznie),
· do przekazywania homonimu w znaczeniu nieadekwatnym do ikonicznego charakteru znaku migowego (np. przelać w znaczeniu przepływu środków finansowych),
· dla podkreślenia znaczenia wyrazu w treści wypowiedzi (mimo, że istnieje znak ideograficzny),
· do przekazywania znaków ideograficznych powstałych na bazie alfabetu palcowego w ten sposób, że pierwsza litera wyrazu w języku narodowym jest wykorzystana jako układ palców przy znaku migowym ( tzw. znaki migowe inicjalizowane).”

Jeszcze jednym narzędziem wspomagającym rozumienie mowy są fonogesty, powstałe w 1984 roku, autorstwa K. Krakowiak. „Fonogesty są to specjalne ruchy ręki (prawej lub lewej) towarzyszące mówieniu, pomagające wsłuchiwać się w żywą mowę i dokładnie odczytywać wypowiedzi z ust”.
Fonogesty są ściśle powiązane z artykulacją co pozwala precyzyjnie identyfikować artykułowane lub wymawiane równocześnie głoski, są przekazywane sylabowo oraz są skorelowane z mową, a nie jak w przypadku alfabetu palcowego – z pismem.
Autorka metody podkreśla, że stosując fonogesty należy także stosować wszelkie inne elementy wychowania słuchowego.

U. Eckert wyróżnia następujące metody komunikacji osób z wadą słuchu: metoda migowa, daktylografia, fonogesty, mowa kombinowana, metoda totalnej komunikacji, metoda ustna.

Inny podział metod stosowanych we współczesnej surdopedagogice podaje K. Bieńkowska-Robak, są to mianowicie metody:
- oralne
- gestowe
- kombinowane.

Metody oralne wywodzą się ze szkoły niemieckiej, której założycielem był S. Heinicke. Oparte są one na wykorzystaniu resztek słuchowych dostępnych dziecku. Zakładają, że najbliższe otoczenie będzie mocno zaangażowane w proces nabywania przez dziecko mowy, że będzie ono otoczone mową ustną, objęte ćwiczeniami słuchowymi, które będą miały za zadanie nauczyć dziecko identyfikacji, dyskryminacji i lokalizacji dźwięków.

Metoda ta posiada różne odmiany, najczęściej wyróżniane to:
- metoda macierzysta
- metoda audytywno- werbalna
- metoda fonogestów.

Metoda macierzysta (odruchowa) swoim początkiem sięga przełomu XIX i XX wieku. Stworzona została przez K. Malischa, a jej głównym propagatorem był A. van Uden. Istotę tej metody stanowi maksymalne wykorzystanie każdej sytuacji, w której znajdzie się dziecko. Należy obserwować i podchwytywać komunikaty przekazywane przez dziecko, bądź te które dziecko chciałoby potencjalnie przekazać – zadaniem dorosłego jest nadanie komunikatowi poprawnej formy werbalnej. Poprzez prowadzenie w tej metodzie wieli ćwiczeń muzycznych i rytmicznych wykorzystuje się resztki słuchowe jakie posiada dziecko.

Jeżeli chodzi o metodę audytywno-werbalną, której przedstawicielami są S. Schmid- Giovannini, A. Löwe, W. Estabrooks, Y. Csanyi – ona także bazuje na resztkach słuchowych dziecka. Sytuacje z życia codziennego mają pomóc dziecku w naturalny sposób przyswoić mowę. Naukę i terapię rozpoczyna się bardzo wcześnie bo już w pierwszych miesiącach życia dziecka i skupia się na wczesnym wychowaniu słuchowym i treningu słuchowym. Wykorzystuje się drogę słuchową by kształtować mowę i nie ma znaczenia czy dziecko nosi aparat słuchowy czy nie.

Metody gestowe (migowe) wywodzą się ze szkoły francuskiej, która została założona w Paryżu w XVIII wieku przez księdza M. de l’Epeé. W tej metodzie każdemu pojęciu przyporządkowany jest konkretny znak. Gramatyka języka migowego jest odmienna od gramatyki języka polskiego oraz nie posiada ona zakończeń fleksyjnych. Wadą tej metody jest znaczne opóźnienie w rozwoju mowy lub jej całkowite niewykształcenie, co zazwyczaj jest wynikiem skończenia się już okresu sensytywnego dla rozwoju tejże. Jednak metoda ta jest szansą i jedynym wyjściem dla dzieci, które nie mają możliwości by kiedykolwiek mówić.

Metody kombinowane, których twórcami byli T. Gallaudet z synem, powstały w Stanach Zjedoczonych w II połowie XIX wieku. Jej założeniem jest połączenie mowy werbalnej i gestów. Wyróżniono dwa rodzaje tej metody:
- metoda kombinowana jednojęzykowa
- metoda kombinowana dwujęzykowa

Metoda kombinowana jednojęzykowa łączy język ojczysty w formie mówionej i w formie miganej. Została ona opracowana przez B. Szczepankowsiego w 1965 r. i nazwana została systemem językowo-migowym. Stosuje się w nie znaki migowe, gramatykę języka ojczystego, a formy fleksyjne uzupełniane są przy pomocy alfabetu palcowego.
Metoda kombinowana dwujęzykowa to metoda, która łączy ojczysty język w formie mówionej i klasyczny język migowy.